From Sheikh's Dome To Seyyed's Minaret!




Sheikh Lotfollah Mosque, Isfahan, Iran, Photo by Ahmadreza Hakiminejad | 2007

از گنبد شیخ تا گلدسته سید

منتشر شده در "انسان‌شناسی و فرهنگ"

چندی پیش در کرانه و کناره‌ی خزر از چیزی که به آن «شهر» می‌گفتند به چیز دیگری که به آن نیز «شهر» می‌گفتند سیاحت می‌کردم . در اتول نشسته بودم که از دور، راست ِ جاده سیخ‌هایی علم شده دیدم همه زرد. با خود گفتم این چه بارگاهی است که مناره و گنبدش به رقم از خانه‌ی خدای مسلمین نیز بیشتر است؟ نزدیک که شدم به تابلویی مزین بود به این مضمون: «گنبد و گلدسته‌ی سیّد». مبهوت به تابلو نگاه می‌کردم. ستون‌واره‌هایی نامتناسب و ناهمگون از جنس فلز چشمانم را نواخت! قریب به چهارصدسال است که گنبد شیخ لطف‌الله را در اصفهان ساخته‌اند. از بازار قیصریه که وارد میدان نقش‌جهان شوی، زردگونگی ِ خاشعانه و چشم‌نواز گنبد در چپ به شکوه فخرفروشانه‌ی گنبد شاه (امام) طعنه می‌زند. هارمونی زیرکانه‌ی جانمایی گنبد در میدان هیچ، تناسبات بی‌نقص خود گنبد هم به کنار، تاریخ را چه کنم؟ زمان در پس هیچ پرده‌ای نهان نمی‌شود. چهارصد سال است که استاد محمدرضا اصفهانی طرح این بنا کرده و هنوز چشم‌نوازانه دلفریبی می‌کند. هنوز زیر تابلوی معظم «گنبد و گلدسته‌ی سید» ایستاده‌ام. بله. اینجا کارگاه گنبد و گلدسته‌سازی است. تولید انبوه می‌کنند. هر جا اتاقکی به نام مسجد ساخته‌اند اینان می‌روند  دو سیخ و یک گِردی بر آن می‌کارند و مسجد به کمال می‌رسد. امروز چهارصد سال گذشته از آن روز، زردی بی قواره و ناموزون گلدسته‌ها بر سرم هوار می‌شود. دیده بودم در شهرک غرب ـــ که البته به زعم تغییرات بنیادین به «شهرک قدس» مغیّر است ـــ مسجدی می‌سازند به سبک و سیاق روزگار مدرن  با کیفیت اجرای فاجعه‌بار که البته غرض نقد آن مسجد نوساخته در این نوشتار نیست. فاجعه‌ی هولناک اما این بود که از همین زردی‌ها بر سردر ورودی آن کاشته بودند. تصور کنید مسجدی با فرم‌های هندسی تیز و مثلثی، به دو عدد گلدسته‌ی زیبا از نوع «سید» متبرک شده و طنز روزگار این‌که مسجد، خود، گلدسته‌ای دارد که علی‌رغم همه‌ی کاستی‌ها، لااقل در ظرف خویش می‌گنجد. عبادتگاه‌هایی که در حدود و ثغور همین جغرافیا قرن‌ها پیش‌از‌این بر همین خاک رسته‌اند، هوش از سر هر خداناباوری ربوده و ابناء بشر را به خشوع در برابر آن هنر والا واداشته‌اند و اکنون این زردَنبوهای مقدس! ما را چه شد که از تاریخانه‌ی دامغان و مسجد شیخ و شاه و وکیل به این‌ها رسیدیم؟ که تولید انبوه کنیم؟ که بی‌هویت، بی‌شخصیت و هرزه شویم؟ اسباب اندوهی بس سترگ است که در سرزمینی این اتفاق می‌افتد که به لحاظ تاریخی در معماری مساجد صاحب‌سبک بوده و حتی در روزگار متأخر، آثاری فاخر از بناهای مذهبی به چشم دیده است. به‌جا است متولیان امر در شهرها و دهات مملکت چاره‌ای برای جلوگیری از شیوع این اغتشاش بصری بیندیشند. سزا است از نظرات متخصصین مربوطه بهره‌مند شوند و در بسط و گسترش اماکن مذهبی تنها به کمیت و مقدار افاقه نکنند و ارزش‌های معمارانه و انسانی را نیز لحاظ فرمایند.


چند عکسی انداختم از گنبدها و گلدسته‌های فلزی و صاحب کارگاه خرسند و مغرور که بله؛ این‌ها کار ما است و فلان است و چنان. بنده هم از کارهای خلاقانه‌شان کلی تمجید کردم و با سپاس‌گزاری از این‌که فرصت عکس‌برداری به حقیر دادند از کارگاه مذکور خارج شدم. البته این تنها کارگاه مربوطه نبود. در مسیر باز هم از این‌ها دیدم و دیگر بهت‌زده نشدم!


احمدرضا حکیمی نژاد
اردیبهشت‌ماه 1390





Popular posts from this blog

‘Errors of Scale’: The Story of Tehran’s Abbasabad Lands

Image
Aerial photo of Abbasabad hills in 1975, showing the development of a dense residential fabric around the site. Source: Llewelyn-Davies International, 1976, Farshid Emami (2014). ‘Errors of Scale’: The Story of Tehran’s  Abbasabad Lands Ahmadreza Hakiminejad Published on   Konesh Space From cosmos to atom, what is going to be the reference to scaling cities? This is in fact a very old query. Aristotle in his  Politics , argues that many people think that a city “in order to be happy ought to be large; but even if they are right, they have no idea what is a large and what a small” city 1 . Referring to the city’s size of population in ancient Greece, the philosopher was not so fond of a city made up of what he called “too few persons”. For him, creating a “too populous” one did not seem to be a good idea either:  “it is difficult – perhaps impossible – for a city that is too populous to be well managed” 1 . The fact is that t he word scale is obscure. The lingui
Read more

'The Right to the City' and the Problem of Tehran

Image
  'The Right to the City' and the Problem of Tehran Published in AMPS Proceedings Series 24.2 (chapter 23, p. 233-243) I presented this piece as part of the panel:  Political Economy and the City , in the  ‘Cities in a Changing World: Questions of Culture, Climate and Design’ conference, jointly hosted by AMPS and City Tech , City University of New York, 16-18 June 2021. Synopsis ‘The right to the city is like a cry and a demand’, wrote Henri Lefebvre in his 1968 book Le droit à la ville . In the noted urban scholar Peter Marcuse’s words, Lefebvre’s right is ‘a cry out of necessity and a demand for something more’. Despite rather astonishing efforts of former IRGC (Islamic Revolutionary Guard Corps) Commander turned mayor Mohammad Bagher Ghalibaf, to portray a deceptive picture of Tehran on a global stage – either by inviting world-renowned urban thinkers such as Setha Low, David Harvey and Saskia Sassen, or by being invited as a key-note speaker by world-renowned institution
Read more

City as Stage: Performative Body and the Authoritarian City

Image
  Al-Zahra University, Tehran, Iran, 12 November 2022. A student re-enacting the torture scene of Khodanour Lajaei being tied to a flag post by the state agents. He was shot during the Zahedan massacre (aka. Bloody Friday) on 30 September 2022 and died in a hospital on October 2 .   City as Stage: Performative Body and the Authoritarian City Authors: Ahmadreza Hakiminejad and  Mahsa Alami Fariman  Synopsis In a cold day in December 2017, on the curbs of Enghelab Street in central Tehran, Iran, a defiant woman climbs a utility box, takes her hijab off, ties it to a stick and waves it to the crowd. Her eyes stared soulless towards her city, waving her white scarf in silence. The performer reclaimed the street to convert it into a theatrical stage with its astonished audience. This simple yet courageous bodily phenomenon tending to reclaim the city became a symbolic act of protest against the compulsory hijab. In light of the ongoing Woman, Life, Freedom movement in Iran – ignited by d
Read more